Out-of-the-box denken: geen afzonderingskamers meer in psychiatrie.

Het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen, zoals isoleer-, fixeer- of andere dwangmaatregelen in de geestelijke gezondheidszorg, staat reeds verschillende jaren ter discussie in Vlaanderen. Een onderzoek van Aurélie Buyse toont dat deze nood- of beschermingsmaatregelen vooral aangewend wanneer de patiënt er niet in slaagt het eigen gedrag te begrenzen of wanneer de patiënt zichzelf of anderen in gevaar zou kunnen brengen (bv. agressie). Het doel zou zijn terug controle krijgen over de situatie. Maar er bestaan alternatieven.

Bezwaren tegen dwangmaatregelen

Niet alleen zien we dat deze maatregelen een heel beperkte wettelijke basis kennen (nationaal en internationaal) en diverse ethische bezwaren zijn op te werpen (wat met geïnformeerde toestemming, recht op het weigeren van de behandeling, minst beperkende behandelalternatief). De praktijk botst echter vaak op de grenzen van de ethische dialoog... Het is immers niet altijd mogelijk om met de patiënt in dialoog te gaan, tot overeenstemming te komen of om de toestemming van de patiënt te verkrijgen. Dan kan het nodig zijn dat de zorgverleners op een of andere manier de keuzevrijheid van de patiënt beperken of zelfs dwang uitoefenen. Er heerst spanning tussen de medische en maatschappelijke plicht enerzijds om mensen te verzorgen en de risico"s bij behandeling onder dwang, waarbij de autonomie en integriteit van de patiënten worden aangetast anderzijds.

Deze maatregelen zouden slechts gerechtvaardigd zijn als de patiënt door zijn mentale stoornis niet in staat is om vrij en geïnformeerd in te stemmen met de verzorging die noodzakelijk is gezien zijn/haar toestand.

Hoe ervaren patienten deze maatregelen?

Deze maatregelen worden meestal gehanteerd als therapeutische maatregelen (laatste redmiddel), doch worden door de patiënt zelden zo ervaren... Ze lokken bij patiënten heel wat gevoelens uit, die de geboden therapie niet direct zullen ondersteunen: Gevoelens van dreiging en bestraffing zijn veel voorkomend bij patiënten als reactie op de afzondering. Maar ook al voelt elke patiënt in afzondering zich bedreigd, toch variëren de reacties. Velen zullen in een depressieve gemoedstoestand terechtkomen: gevoelens van opgesloten te zijn, hulpeloosheid, zich verlaten voelen, waardeloos zijn, verwaarloosd zijn, eenzaam, verveeld en gedeprimeerd zijn. Andere reacties zijn dan meer vijandig en behelzen woede en rancune ten aanzien van de verpleging. Nog andere patiënten reageren angstig en ervaren een gevoel van kwetsbaarheid, vrees, paniek of claustrofobie. Dit zijn gevoelens die nog lang blijven nazinderen, vaak lang na de afzondering. Door sommige patiënten werden soms ook enkele positieve gevoelens gerapporteerd. Patiënten geloofden dat afzondering hen de controle over hun gedrag teruggaf.

(Bron: "Het gebruik van de afzonderingskamer in het kader van een psychiatrische behandeling bekeken vanuit het perspectief van de patiënt", Masterproef van Aurélie Buyse, 2012, link)

Alternatief

In Nederland heeft de Radboud UMC in Nijmegen naar alternatieven gezocht voor deze maatregelen en heeft deze ook gevonden. De nieuwe afdeling Psychiatrie van het Radboud umc ademt veel meer de sfeer van een prettig huis om in te wonen dan voorheen het geval was. 'Je wordt nooit meer opgesloten', zegt Aukje Nakken. Ze is teamleider van de kliniek. 'In die zin dat we een gesloten afdeling hebben, maar niet meer eenzame opsluiting zoals vroeger in een separeerruimte.'

Blijven logeren mag

De patiënt kan binnen het afgesloten deel van de kliniek min of meer gaan of staan waar die wil en is desgewenst nooit meer alleen. Zelfs familie of vrienden mogen eventueel blijven logeren wanneer dit heilzaam is voor de patiënt. 'Die mogen bijven slapen', zegt Nakken. 'Op de kamer van de patiënt.'

Nieuwe inzichten

Het zijn allemaal gevolgen van nieuwe inzichten in de psychiatrie. De nieuwe kliniek is er op ingericht. Als een zogenoemde 'healing environment'. Inzichten die steeds meer gemeengoed worden, legt hoogleraar Psychiatrie Aart Schene uit. 'Het licht, de ruimte, de kleuren. We hebben daarvan stellig de overtuiging dat het bijdraagt aan de rust en de mogelijkheden tot herstel.'

Niet onveiliger

Dat de separeercel is vervangen door een afgesloten deel van de kliniek met onder meer een woonkamer maakt het volgens teamleider Aukje Nakken niet onveiliger voor patiënten en medewerkers. 'Het vraagt een hele andere manier van werken. In een separeer denk ik dat je op dat moment meer agressie tegenkomt in je werk.'

(Bron: Omroep Gelderland, Radboud UMC)

Vlaanderen

In Vlaanderen is het hersteldenken, dat aan de basis ligt van de Nijmeegse alternatieven, in volle opmars. Vele organisaties zoeken naar hoe de beleving van de patiënt meer in rekening kan genomen worden bij het afzonderen. Het denken blijft voorlopig nog "in-the-box": hoe kan het afzonderingsgebeuren op een meer humane wijze verlopen... Het aantal afzonderingen in de geestelijke gezondheid is alleszins aan een behoorlijk dalende trend bezig. We wachten nog tot het Nijmeegse alternatief navolging kent in Vlaanderen.